Bitwa pod Sarbinowem / Zorndorf / w dniu 25 Sierpnia 1758 roku. cz. II - Krajobraz po bitwie
Fryderyk II zwany Wielkim w Bitwie pod Sarbinowem
W wyniku działań wojennych, ostrzału artylerii rosyjskiej i pruskiej, grabieży i podpaleń uległo zniszczeniu szereg miejscowości znajdujących się bezpośrednio wokół pól bitwy sarbinowskiej. Największą ofiarę tuż przed bitwą poniosło miasto i twierdza Kostrzyn ( patrz -Oblężenie, bombardowanie i zniszczenie Kostrzyna w 1758 roku ). Zupełnie zniszczone zostało Stare Miasto wraz z historyczną zabudową z XVI wieku, Krótkie Przedmieście, całkowicie spalone Szumiłowo.
„ … To nieszczęście Kostrzyna pociągnęło za sobą niedolę całej tutejszej okolicy. Doświadczyło tego nasze Dębno, atakże wsie okoliczne: Cychry, Bogusław, Krześnica i inne. Krześnica została zupełnie ograbiona i podpalona. W Bogusławiu rabusie zabili trzech gospodarzy, zaś w Krześnicy spalili żywcem więcej niż połowę mieszkańców. Wyobraźcie sobie, że uciekających zaganiali oni z powrotem w ogień pikami i kulami!!!...”
Tak zawarł Krzysztof Weber relację dotyczącą sytuacji przed bitwą. W trakcie oblężenia twierdzy kostrzyńskiej 21 sierpnia 1758 roku armia rosyjska rozpoczęła budowę przeprawy mostowej pod Szumiłowem w celu przerzucenia swych wojsk na lewy brzeg Odry. Wieś i znajdująca się tu przeprawa stały się bardzo ważnym punktem strategicznym w działaniach wojennych w okolicy Kostrzyna. W tym samym czasie straż przednia armii pruskiej pod dowództwem generała porucznika Heinricha Manteuffla z marszu rozwinęła stanowiska naprzeciwko Szumiłowa. Z zajętych stanowisk artyleria pruska zniszczyła na rozkaz Fryderyka rosyjską przeprawę mostową. Od ognia artyleryjskiego zapaliły się również zabudowania wsi. Szumiłowo legło w zgliszczach w nocy z 21 na 22 sierpnia 1758 roku, dzieląc tragiczny los Kostrzyna. We wtorek 22 sierpnia 1758 roku, spłonął kościół, 41 domów, 26 stodół i 57 stajni. Wcześniej, bo 15 sierpnia 1758 roku do wsi Krześnica ( Wilkersdorf ) wkroczyły oddziały rozpoznawcze rosyjskiej armii Fermora. Rozpoczęły się wtedy gwałty, rabunek mienia i podpalenia zabudowań. Wieś praktycznie przestała istnieć. Spłonęły 34 domy mieszkalne, 31 stodół i 41 stajni wraz z całym inwentarzem. Spłonęła również stara świątynia. 45 ocalałych przy życiu Krześniczan, w tym kobiety i dzieci zostało uprowadzonych do niewoli. Po wojnie na mocy dekretu królewskiego Urząd Domeny otrzymał pomoc na odbudowę wszystkich wsi w wysokości 1604 talarów, 110 koni oraz 390 wołów. W dniu 24 sierpnia 1758 roku kozackie oddziały rosyjskie w celu utrudnienia przemarszu wojskom pruskim podpaliły kolejną wieś, którą był Bogusław ( Batzlow) . W wyniku pożaru uległa ona całkowitemu zniszczeniu. Podobny los spotkał Cychry ( Zicher). Wieś ta była wielokrotnie podpalana i plądrowane przez obie strony. W trakcie toczonych w bitwie potyczek pod Sarbinowem z rozkazu króla Fryderyka ostrzelano Cychry ogniem artyleryjskim , a następnie podpalono w celu oczyszczenia przedpola bitwy. Całkowicie spłonęła zabudowa chłopska, częściowemu zniszczeniu uległ również budynek świątyni. Sarbinowo ( Zorndorf ) podpalone przez Kozaków przed walką, spłonęło całkowicie podczas bitwy w dniu 25 sierpnia 1758 r.
W Chwarszczanach ( Quartschen) w trakcie bitwy sarbinowskiej został urządzony obóz wojsk rosyjskich. W wyniku ostrzału obozu i zgromadzonych tu oddziałów przez artylerię pruską zniszczeniu uległa część zabudowy wsi oraz budynki domeny i kaplicy. Podobny los spotkał wieś Dargomyśl ( Darrmietzel ). W przeddzień bitwy pod Sarbinowem w dniu 24 sierpnia, maszerujące znad Gozdowic w kierunku Dębna wojska pruskie dokonały pozorowanego ataku na Dargomyśl, w wyniku którego zabudowania wsi stanęły w płomieniach. Podobnie w dniu 24 sierpnia wydzielone oddziały pruskie prowadziły w okolicy Gudzisza ( Kutzdorf ) działania pozorujące mające wprowadzić Rosjan w błąd, co do kierunku właściwego ataku na ich pozycje i rozwinięcia sił głównych. W tym czasie przy wschodnim skraju wsi stacjonowały jedynie rozpoznawcze oddziały kozackie armii Fermora. Sama wieś nie ucierpiała w wyniku bitwy. Głównodowodzący armią rosyjską generał Fermor został zmuszony w środkowej fazie bitwy około południa do odwrotu i ucieczki do Gudzisza, skąd powrócił na pole bitwy przed 18 wieczorem. Pokłosiem bitwy sarbinowskiej były ogromne straty materialne w całym regionie wynikające z przemarszów armii rosyjskiej. Ucierpiały także częściowo zniszczone i splądrowane miasteczka i wsie oddalone od bezpośredniej potyczki, takie jak: całe przedmieście Ośna, Boleszkowice, Kamień Wielki, Mościce, Dąbroszyn. W sumie około 100 miasteczek i wsi. Spalone i zniszczone zostały świątynie, folwarki, młyny, mosty na Odrze i Myśli itp.
Zorndorf/Sarbinowo - historycy, artyści pisarze i kaznodzieje.
Na pamiątkę bitwy pod Sarbinowem/Zorndorf został wybity pruski okolicznościowy medal z datą bitwy przedstawiający Fryderyka II oraz jego przeciwników z koalicji.
25 sierpnia 1826 roku został odsłonięty obelisk bitwy pod Sarbinowem na tzw. „ Fuchs Berg „ - „ Wzgórzu Fryderyka” - w miejscu, w którym król dowodził bitwą. W uroczystościach udział wziął kostrzyński garnizon pod dowództwem komendanta garnizonu płk Friedricha von Bülowa oraz poczet bractwa kurkowego z czasów Fryderyka. Komendant twierdzy pułkownik Friedrich von Bülow, radca powiatowy Hahn, superintendent Bertuch raz kaznodzieja Kalisch z Sarbinowa. W dniu 8 czerwca 1825 r. utworzyli komitet budowy pomnika. W odsłonięciu obelisku upamiętniającego bitwę pod Sarbinowem brali udział przedstawiciele okolicznych miejscowości. Uroczystości zorganizowano z okazji 70-lecia bitwy. Pomnik wykonał kamieniarz Jost z Neu Tornow koło Freienwalde. Koszt wyniósł 132 talarów. Inskrypcja głosiła: „ HIER STAND FRIEDRICH DER GROSSE IN DER SCHLACHT AM XXV. AUG. MDCCLVIII”.
Po tych uroczystościach w 1828 roku ukazała się okolicznościowa publikacja pióra pastora Kalischa pt. „Erinnerungen an die Schlacht bei Zorndorf und König Friedrich den Zweiten: Nebst e. Bericht über d. Errichtung e. Denkmals auf d. Friedrichberge bei Zorndorf, Berlin 1828”. Z kolei w dniu 25 sierpnia 1908 roku oddziały 48 pułku piechoty z Kostrzyna z majorem LouisemNoëlem ( organizator muzeum w kostrzyńskim zamku i Przewodniczący Towarzystwa Historii Kostrzyna, życiorys patrz - Historia kostrzyńskiego muzeum ) wzięły udział w obchodach z okazji 150 lecia bitwy pod Sarbinowem. Z tej to okazji został odnowiony i odsłonięty pomnik poświęcony bitwie i Fryderykowi II. Bardzo wiele cennych pamiątek i pozostałości z bitwy znalazło się w kostrzyńskim muzeum. Cesarz niemiecki Wilhelm II osobiście dopilnował przekazania do Kostrzyna, listów królewskich pisanych po bitwie oraz innych relacji.
Ta jedna z najkrwawszych bitew drugiej połowy XVIII wieku przyciągnęła uwagę wielu historyków, artystów, pisarzy i kompozytorów. Historycy każdej ze stron przypisywali zwycięstwo swoim wojskom. Opisują jej przebieg jednomyślni byli jedynie co do ofiar, rozmiarów i skali walki na tle innych bitew epoki. Warto podkreślić też to, że „Zorndorf 1758 „ był w porównaniu z innymi bitwami, najkrwawszą ze stoczonych bitew w XVIII wieku. Świadczą o tym bezwzględne statystyki. Z ogólnej liczby 80 000 tysięcy żołnierzy i oficerów obu stron biorących udział w tej 10 godzinnej bitwie, na każdy 1000 walczących, zginęło, bądź zostało rannych 355. W pozostałych bitwach wyglądało to następująco: Lutynia ( Leuthen ) – 144; Praga – 154; Torgau – 173; Kolin – 188; Kunnersdorf ( Kunowice ) – 194. W następnym stuleciu taką krwawą bitwę stoczono pod Borodino gdzie zginęło, bądź zostało rannych 288 z każdego tysiąca walczących ( jednak o w tej bitwie walczyło blisko 250 000 żołnierzy ).
Na temat bitwy okolicznościowe kazanie zwycięstwa napisał w 1758 roku pastor Adolph Ortmann ( Sieges-Predigt wegen der Schlacht bey Zorndorf: gehalten über Jesaia, 26. v. 1.2. in der Kirche zu Belitz, Berlin 1758 ). W Prusach wydano okolicznościowy zbiór kazań o wielkim zwycięstwie Prusaków pod Sarbinowem w1758 roku. Kazanie na temat zwycięstwa Prusaków zatytułowane „ Die Predigt über den Sieg bei Zorndorf „ napisał kapelan króla August Friedrich Wilhelm Sack ( 1703 – 1786 ). Zostało ono wygłoszone w drugą niedzielę po bitwie w dniu 3 września, następnie przetłumaczone na język angielski i wydane jeszcze w 1758 roku w Londynie. Wkrótce powstały aż trzy żołnierskie pieśni wojskowe, które ukazały się drukiem już w 1759 roku. W XIX wieku powstały cztery znane obrazy batalistyczne:
„ Bitwa pod Zorndorfem „ ( 1852 ) z cyklu obrazów wojny Alexandra Friedricha Wilhelma Franza von Kotzebue ( niemiecki i rosyjski malarz scen historycznych i batalistycznych ) ;
„ Fryderyk II w bitwie pod Sarbinowem „ Carla Röchlinga ( 1855 - 1920 ) Na obrazie tym król osobiście prowadzi piechotę lewego skrzydła z proporcem w dłoni do ataku na pozycje Rosjan. Fakt ten opisał bezpośrednio po bitwie angielski obserwator znajdujący się na polu bitwy przy pruskim władcy;
"Bitwa pod Sarbinowem" Albrechta Adama ( 1786 - 1862, niemiecki malarz scen batalistycznych ) oraz
Wojciecha Kossaka - „ Attacke der Garde du Corps bei Zorndorf” znany jako „Bitwa pod Zorndorf 1758”.
Adolf Menzel wykonał szereg rycin związanych z bitwą, m.in.: „ Seydlitzsche Kürassiere auf dem siegreich behaupteten Schlachtfelde von Zorndorf ”. Jego ryciny zdobiły też biografię Fryderyka II ( Geschichte Friedrichs des Grossen [Friedrich II v. Preussen] Geschrieben von Franz Kugler Gezeichnet von Adolph Menzel, Leipzig 1856 ). W kolekcji militarnej Anne S. K. Brown znajduje się także rycina przedstawiająca bitwę sarbinowską, która to została zamieszczona w książce Daniela Marstona „ The Seven Years' War” - s.52 -53. W literaturze rosyjskiej, najbardziej żywy obraz walki pod Sarbinowem przedstawiony i opisany został w powieści „Princes” Piotra Krasnova ( 1869 - 1947 ), rosyjskiego generała i Atamana Wielkiego Armii Dońskiej, znanego pisarza i publicysty. Bitwa ta doczekała się wreszcie szeregu naukowych i popularnonaukowych opracowań historyków wojskowości oraz ujmowana była w biografiach Fryderyka II oraz dowódców walczących po obu stronach.
Sporządzone zostało szereg ogólnych i szczegółowych planów batalii sarbinowskiej, od pojedynczych szkiców, aż po kilku wariantowe – prezentujące poszczególne fazy bitwy, m. in.: Franz von Kausler , Schlacht bei Zorndorf, ( w: ) Atlas des plus mémorables batailles, combats et sièges des temps anciens, du Moyen-Âge et de l'âge moderne, Carlsruhe – Freiburg 1831, s. 522 – 527.
Z planami bitwy można zapoznać się m. in. w Dziale Zbiorów Specjalnych znajdującym się w WIMB w Gorzowie Wlkp. Stanowią one ważną część zbiorów planów miejsc bitew wojny siedmioletniej w regionie.Do poznania tła historycznego, sytuacji politycznej, militarnej, strategii, taktyki, logistyki, biografii dowódców związanych z bitwą przyczyniły się studia historyczne, wojskowe, monografie, biografie, prace studyjne, szkice i różnego rodzaju artykuły wielu historyków. W przeddzień 250 rocznicy bitwy w dniu 23 sierpnia 2008 r. na polach pod Sarbinowem odbyła się inscenizacja tego historycznego wydarzenia. Imprezy towarzyszące odbyły się w Dębnie, a po rekonstrukcji fragmentów walk odbył się uroczysty apel poległych oraz odsłonięcie pamiątkową tablicy. Z kolei w dniu 15 listopada 2008 roku w Bibliotece Publicznej MiG w Dębnie odbyła się sesja naukowa: „Sarbinowo - Zorndorf 1758. Nierozstrzygnięta bitwa? „. Organizatorem konferencji był Burmistrz Dębna oraz Stowarzyszenie Regionalistów "Środkowe Nadodrze". Szkice historyczne pod tym tym samym tytułem wydała w bieżącym roku Księgarnia Akademicka Zielona Góra. Dla zainteresowanych bitwą przedstawiam jej wybór.
Bibliografia:
Bericht eines officiers von der Schlacht Zorndorf, ( w: ) Beytrage zur neuern Staats und Krieges Geschichte, Danzing 1759, s. 419 – 424.
Clausewitz Carl von, Die Schlacht bei Zorndorf, ( w: ) Hinterlassene Werke über Krieg und Kriegführung des Generals Carl von Clausewitz: Strategische Beleuchtung mehrerer Feldzüge von Sobieski, Münich, Friedrich dem Großen und dem Herzog Carl Wilhelm Ferdinand von Braunschweig und andere historische Materialien zur Strategie, Band 10, Berlin 1863, s.70 – 76.
Dassow H., Aufzeichnungen über die Schlacht bei Zorndorf, ( w: ) Schriften des Vereins fur Geschichte der Neumark, Landsberg W., Nr 25, 1910, s.117 – 129.
Immix Max, Die Schlacht bei Zorndorf am 25. August 1758. Inaugural-Dissertation. von Max Immich, Berlin 1893.
Kalisch G. Th., Erinnerungen an die Schlacht bei Zorndorf und König Friedrich den Zweiten: Nebst e. Bericht über d. Errichtung e. Denkmals auf d. Friedrichberge bei Zorndorf, Berlin 1828. ( Kalisch G.Th. - kaznodzieja z Sarbinowa ).
Kamieński Andrzej,Katastrofa 1758 r.,(w:), Marczewski Jerzy, red. Kostrzyn nad Odrą:Dzieje dawne i nowe. Poznań Instytut Zachodni, 1991, s.180 – 183.
Kutschbach K.W.,Chronik der Stadt Küstrin. Küstrin. Ensilin 1849 XIV, s.186 – 210.>Maslovski Dmitriĭ Fedorovich, Albert Drygalski, Der Siebenjähre Krieg nach russischer Darstellung: mit Autorisation des verfassers übersetzt und mit Anmerkungen versehen von A. von Drygalski, Band 3.Berlin 1893.>Melzheimer Werner, Die Festung und Garnison Küstrin, Berlin 1989.
Mitchell Andrews, Bisset Andrews, Memoirs and papers, t.1, London 1850, s. 427 – 432. >Mykietów Bogusław, Szlachta marchijska w służbie władców Brandenburgii. Dowódcy twierdzy Kostrzyn w latach 1546 – 1901, ( w:) Rocznik Lubuski 2007 ( 2001 ), t.1, s.83 – 96.Nahmentliche Liste der bey Zorndorf gefangenen Russischen Officiers, Beytrage zur neuern Staats und Krieges Geschichte, Danzing 1759, s.424 - 426.Niessen P., Die Schlacht bei Zorndorf, (w: ) Schriften des Vereins für Geschichte der Neumark Nr 9 – 11, 1893.
Noël Louis, Die Beschiessung von Cüstrin und die Schlacht von Zorndorf 1758, Cüstrin Adler 1911, s.16.
Nowopolski Zenon, Wojciech Kossak i jego obraz „Bitwa pod Zorndorf”, (w: ) Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny Nr 7, t. 2, 2000.
Ortmanns Adolph Dieterich, Inspectors zu Belitz Sieges-Predigt wegen der Schlacht bey Zorndorf: gehalten über Jesaia, 26. v. 1.2. in der Kirche zu Belitz, Berlin 1758.
Preussische Widerlegungen der Russischen Berichte über die Schlacht bei Zorndorf, ( w: ) Beytrage zur neuern Staats und Krieges Geschichte, Danzing 1759, s. 426 – 437.
Schottmüller Adolf, Die Schlacht bei Zorndorf. Eine Jubelschrift, Berlin 1858.
Schwartz P., Aufzeichnungen über die Schlacht bei Zorndorf, (w: ) Schriften des Vereins für Geschichte der Neumark Nr 8, 1899.
Skrycki Radosław, Angielska relacja o bitwie pod Sarbinowem i pierwszy drukowany plan bitwy, ( w: ) Chojna i okolice na przestrzeni wieków, Chojna – Zielona Góra 2008, s. 61–67.
Tempelhof Georg Friedrich von, Schlacht bei Zorndorf, ( w: ) Geschichte des siebenjährigen Krieges in Deutschland zwischen dem Könige von Preußen und der Kaiserin Königin mit ihren Alliirten: Welcher den Feldzug von 1758 enthält, Bd 2 , Berlin 1785, s.216 – 238.
Tielcke J.G., Der Feldzug der Kayserlich Russischen und Königlich Preußischen Volker im Jahre 1758 mit Plans, Freyberg 1781.
Wartenberg G., Bericht des Neudammer Magistrats über die Schlacht bei Zorndorf, (w: ) Schriften des Vereins für Geschichte der Neumark 1926.
Wojciech Kossak. Bitwa pod Sarbinowem „Schlacht bei Zorndorf 1758”. Sesja historyków, Dębno 1998.
Zorndorf 1758 nieroztrzygnięta bitwa?, Red. W. D. Brylla, Bogusław Mykietów, Marceli Tureczek, Zielona Góra 2011.
Na temat bitwy ukazało się też szereg artykułów w czasopiśmie Kreiskalender Königsberg ( KK ), m.in.:Jordan Robert, Die Schlacht bei Zorndorf, 1926, 16 ( KK ),s.16 – 24.
Thoma W., Friedrich der Große in der Schlacht bei Zorndorf, 1938, 153 ( KK ),s.153 – 159.
Kühlmann M., Die Schlacht bei Zorndorf, 1958, 170 ( KK ), s.170 – 175.
Grahlow Gustav, Die Schlacht bei Zorndorf, 1959, 109 ( KK ), s.109 – 112.
Kühlmann M., Die Schlacht bei Zorndorf, 1982, 56 ( KK ),s.56 – 63.
Gerhardt Günter, Rückkehr nach Potsdam - Letzter Wille Friedrichs des Großen vollzogen - Die Gedanken wandern nach Zorndorf, 1993, 96 ( KK ), s.97 – 102.
Fürstenberg Werner, zum 240. Jahrestag der Schlacht bei Zorndorf, 1998, 77 ( KK ),s.77 – 85.
Źródło do ugrupowania wojsk, planów i ilustracji bitwy :
Kutschbach K.W.,Chronik der Stadt Küstrin. Küstrin. Ensilin 1849.
Tielcke J.G., Der Feldzug der Kayserlich Russischen und Königlich Preußischen Volker im Jahre 1758 mit Plans, Freyberg 1781. W posiadaniu autora.
Opracował Józef Piątkowski
Źródło: kostrzyńskie.info
